1910
Terfysgoedd Tonypandy

1900–14

Twf undebau llafur (newid gwleidyddol ac economaidd)

• Sefydlwyd Cyngres yr Undebau Llafur (TUC: Trades Union Congress) ym Manceinion yn 1868. Yn 1871 pasiodd llywodraeth Ryddfrydol William Gladstone y Ddeddf Undebau Llafur, a roddodd statws cyfreithiol i undebau llafur am y tro cyntaf.


• Ar ôl i’r Blaid Lafur Annibynnol (ILP: Independent Labour Party) gael ei ffurfio yn 1893, datblygodd y mudiad undebau llafur berthynas agos â’r ILP. Cafodd y berthynas wleidyddol hon ei chryfhau gan achos Cwm Taf (1900–1), lle cefnogodd Tŷ’r Arglwyddi hawl Cwmni Rheilffordd Cwm Taf i erlyn aelodau Cymdeithas Unedig y Gweision Rheilffordd (ASRS: Amalgamated Society of Railway Servants) am streicio yn ystod haf 1900.


• Ymunodd llawer o undebau llafur â’r Pwyllgor Cynrychiolaeth Lafur (LRC: Labour Representation Committee). Cafodd y corff hwn ei greu i uno undebwyr llafur a sosialwyr mewn un mudiad gwleidyddol.


• Y cysylltiad rhwng y Blaid Lafur ac undebaeth lafur oedd yn bennaf cyfrifol am y cynnydd yn nifer yr ASau Llafur a ddychwelwyd i’r Senedd – cododd y nifer o 2 yn 1900 i 29 yn 1906.

1900–14

Gweithdy’r byd (newid economaidd)

• Yn ail hanner y 19eg ganrif, roedd nwyddau wedi’u gweithgynhyrchu ym Mhrydain yn dominyddu masnach y byd. Prin oedd y gwledydd a oedd yn gallu cystadlu â Phrydain, ac fe ddaeth i gael ei hadnabod fel gweithdy’r byd.


• Fodd bynnag, rhwng 1900 a dechrau’r Rhyfel Mawr yn 1914, diwydiant trwm Cymru a ddaeth yn sylfaen i enw da Prydain fel ‘gweithdy’r byd’.


• Yn ystod y degawd cyn dechrau’r Rhyfel Mawr, roedd Cymru’n dominyddu masnach y byd mewn glo, dur a llechi.

1900–18

Newid demograffig (newid cymdeithasol, economaidd a diwylliannol)

• Cyn y Rhyfel Mawr arweiniodd dirwasgiad amaethyddol at ddiboblogi gwledig yng Nghymru a Lloegr.


• Denwyd mudwyr o gefn gwlad i’r trefi gan y gobaith o gael gwaith mewn diwydiant.


• Cafwyd twf yn y boblogaeth drefol a oedd yn cyfateb i’r diboblogi gwledig.


• Gwelwyd mewnfudo i Gymru hefyd, o Loegr yn bennaf.


• Effeithiodd hyn ar y Gymraeg a’i diwylliant. Y Gymraeg oedd iaith y mwyafrif mewn rhai ardaloedd gwledig, ond gwelodd ostyngiad sylweddol yn y poblogaethau amlddiwylliannol trefol mwy o faint.

1900–18

Menywod a’r ymgyrch dros ryddfreinio gwleidyddol (newid cymdeithasol a gwleidyddol)

• Defnyddiodd Undeb Cenedlaethol Cymdeithasau Pleidlais i Ferched (National Union of Women’s Suffrage Societies) ddulliau ‘cyfansoddiadol’ yn ei ymgyrch dros ryddfreinio merched.


• Yn 1903, symudodd yr ymgyrch dros bleidlais i ferched i gyfnod newydd pan ffurfiwyd Undeb Cymdeithasol a Gwleidyddol Menywod (WSPU: Women’s Social and Political Union) gan Emmeline Pankhurst.


• Roedd y WSPU o blaid gweithredu uniongyrchol. Gwnaeth ei bolisi o ‘filwriaethusrwydd’ ddwysáu wrth i’r aelodau losgi eiddo a thorri ffenestri, a dioddef cael eu carcharu a’u bwydo drwy orfodaeth pan oedden nhw yn y ddalfa.


• Rhoddodd y WSPU y gorau i’w ymgyrch dros y bleidlais pan ddechreuodd y rhyfel yn 1914, ond daliodd Undeb Cenedlaethol Cymdeithasau Pleidlais i Ferched ati i lobïo’n dawel dros ddiwygio. Yn 1918, llwyddodd i gael y bleidlais i fenywod dros 30 oed.

1900–18

Dylanwad cynyddol y Blaid Lafur (newid gwleidyddol)

• Dechreuodd y Blaid Lafur fel mudiad dosbarth gweithiol a oedd yn ddyledus am ei dwf i fudiad undebau llafur diwedd y 19eg ganrif. Disodlodd y Blaid Ryddfrydol fel y brif wrthblaid i’r Ceidwadwyr yn y degawd ar ôl y Rhyfel Mawr.


• Yn 1900, sefydlwyd cymdeithas o’r enw Pwyllgor Cynrychiolaeth Lafur (LRC: Labour Representation Committee) i gydlynu’r ymdrechion i gynorthwyo ASau a oedd yn cael eu noddi gan yr undebau llafur, ac i gynrychioli’r boblogaeth ddosbarth gweithiol.


• Roedd cefnogaeth y Blaid Lafur i ddiwygiadau lles y Rhyddfrydwyr, a’i dylanwad wrth iddyn nhw fynd drwy’r senedd, yn ganlyniad i gynghrair anffurfiol rhwng Llafur a’r Rhyddfrydwyr a sefydlwyd cyn etholiad cyffredinol 1906. Daeth y Blaid Lafur a’r Blaid Ryddfrydol i gytundeb i gynorthwyo ymgeiswyr ei gilydd.


• Yn etholiad cyffredinol 1910, enillodd y Blaid Lafur fuddugoliaeth arwyddocaol pan ddychwelwyd 42 AS Llafur i Dŷ’r Cyffredin. Enillwyd y fuddugoliaeth hon er gwaethaf gwrthwynebiad penderfynol gan Dŷ’r Arglwyddi a oedd wedi pasio dyfarniad Osborne yn 1909. Nid oedd y dyfarniad hwn yn gadael i Undebau Llafur roi arian bellach i gyllido ymgyrchoedd etholiadol a chyflogau ASau Llafur.


• Yn 1915, cafodd y Blaid Lafur brofiad o swyddi gweinidogol am y tro cyntaf, pan gafodd aelodau blaenllaw o’r blaid wahoddiad i ymuno â llywodraeth adeg rhyfel Herbert Asquith.

1900

Anghydfod Rheilffordd Cwm Taf (gwrthdaro economaidd)

• Roedd yr achos hwn yn ymwneud â Chwmni Rheilffordd Cwm Taf yn erbyn Cymdeithas Unedig y Gweision Rheilffordd (ASRS: Amalgamated Society of Railway Servants).


• Dyfarnodd y llysoedd y gellid erlyn undeb am iawndal o ganlyniad i weithredoedd ei swyddogion mewn anghydfod diwydiannol.


• Gwnaeth y rheithfarn, fwy neu lai, ddiddymu’r streic fel arf yr undebau llafur.


• Bu’r gwrthwynebiad i’r penderfyniad yn hwb o ran y gefnogaeth i Blaid Lafur Prydain a’i thwf o ganlyniad.

1900

Anghydfod Chwarel y Penrhyn (gwrthdaro economaidd)

• Daeth y streic a ddechreuodd yn Chwarel Lechi’r Penrhyn yng Ngwynedd ym mis Tachwedd 1900 yn anghydfod hiraf hanes Prydain.


• Gwrthododd Arglwydd Penrhyn, perchennog y chwarel, alwad ei weithwyr am dâl gwell ac amodau gwaith mwy diogel. Arweiniodd hyn at argyfwng cau allan y Penrhyn.


• Daeth y streic i ben yn 1903 pan orfodwyd y gweithwyr tlawd i ddychwelyd i’r gwaith.


• Rhannodd y streic y gymuned Gymraeg ei hiaith, a gadawodd miloedd o bobl yr ardal heb ddychwelyd byth.

1901

Booth a Rowntree (newid cymdeithasol)

• Cyhoeddwyd Poverty: A Study of Town Life yn 1901 gan Seebohm Rowntree.


• Ysbrydolwyd ymchwil Rowntree gan waith arloesol Charles Booth yn Life and Labour of the People in London (1889).


• Roedd Booth a Rowntree yn cytuno ar ddau bwynt allweddol:
(i) roedd hyd at 30% o boblogaeth y dinasoedd yn byw ar lefel tlodi neu oddi tani
(ii) roedd yr amodau cynddrwg fel nad oedd pobl yn gallu tynnu eu hunain allan o dlodi drwy eu
gweithredoedd eu hunain yn unig.


• Nododd y ddau mai prif achosion tlodi oedd afiechyd, diweithdra ac oedran – roedd y rhai ifanc iawn a’r rhai hen iawn mewn perygl o ddioddef tlodi.


• Cymaint oedd dylanwad Booth a Rowntree fel yr oedd y llywodraeth yn cydnabod bod ganddi ran i’w chwarae i gael gwared ar dlodi.

1904

Diwygiad crefyddol yng Nghymru (newid crefyddol)

• Arweiniwyd y diwygiad gan Evan Roberts o Gasllwchwr.


• Arweiniodd hyn at sefydlu’r Eglwys Apostolaidd a mudiad Elim, a rhoi hwb hefyd i’r mudiad Dirwest a’r ymgyrch dros ddatgysylltu’r Eglwys yng Nghymru.


• Lledodd y diwygiad yn gyflym ledled Cymru ac roedd yn ei anterth rhwng 1904 ac 1905.


• Roedd y Western Mail yn rhoi adroddiad bob dydd am nifer y tröedigaethau, ac amcangyfrifwyd bod dros 100,000 o bobl wedi cael tröedigaeth.

1900–05

Diwygiadau’r llywodraeth Geidwadol (newid gwleidyddol, economaidd ac addysgol)

• Daeth Arthur Balfour yn Brif Weinidog ar ôl Arglwydd Salisbury yn 1902.


• Cynigiodd Chamberlain gynllun ar gyfer diwygio tollau. Bwriad hwn oedd gwarchod nwyddau Prydain rhag cystadleuaeth dramor, a chyfeiriwyd ato fel diffynnaeth.


• Oherwydd diwygio tollau, ymddiswyddodd rhai o’r masnachwyr rhydd yng Nghabinet y Ceidwadwyr.


• Darparodd Deddf Addysg 1902, sydd hefyd yn cael ei hadnabod fel ‘Deddf Balfour’, ar gyfer cyllido ysgolion uwchradd allan o drethi lleol. Roedd grantiau gan y llywodraeth ganolog hefyd yn cynorthwyo hyn.

1906

Etholiad cyffredinol (newid gwleidyddol)

• Enillodd y Rhyddfrydwyr fwyafrif enfawr yn yr etholiad. Cawson nhw 49.4% o’r bleidlais gan ennill 399 allan o 666 sedd.


• Yng Nghymru, roedd buddugoliaeth y Rhyddfrydwyr hyd yn oed yn fwy sylweddol – Rhyddfrydwyr oedd
  33 allan o’r 34 AS a etholwyd.


• Enillodd y Rhyddfrydwyr yr etholiad yn rhannol oherwydd bod y Ceidwadwyr yn amhoblogaidd, ond hefyd oherwydd eu diwygiadau cymdeithasol arfaethedig.


• Roedd dynion busnes yn ofni y byddai polisïau’r Ceidwadwyr – diffynnaeth a diwygio tollau – yn difrodi masnach Prydain.


• Ysbrydolwyd diwygiadau cymdeithasol y llywodraeth Ryddfrydol gan adroddiadau Booth a Rowntree.

1906–14

Rhyddfrydiaeth Newydd: diwygiadau cymdeithasol a lles y llywodraeth Ryddfrydol (newid cymdeithasol ac economaidd)

• ‘Rhyddfrydiaeth Newydd’, o dan arweiniad Lloyd George a Herbert Asquith, oedd yr ysbrydoliaeth ar gyfer y diwygiadau cymdeithasol a lles. Roedd y Rhyddfrydwyr Newydd yn credu bod dyletswydd ar y wladwriaeth i ymyrryd ym mywydau pobl.


• Canolbwyntiodd y Rhyddfrydwyr ar bedwar grŵp yn y gymdeithas – yr hen, yr ifanc, y sâl a’r di-waith.


• Cyflwynwyd pensiynau i’r henoed a budd-daliadau diweithdra, ynghyd ag archwiliadau meddygol a phrydau ysgol am ddim i blant tlawd.


• Sefydlwyd Siarter y Plant, sydd hefyd yn cael ei adnabod fel ‘Deddf Plant’, yn 1908 i sicrhau bywyd gwell i bobl ifanc. Cyhoeddwyd bod gwerthu sigarennau ac alcohol i blant o dan 16 oed yn anghyfreithiol, a sefydlwyd llysoedd plant ac ysgolion borstal.

1907

Llyfrgell Genedlaethol Cymru ac Amgueddfa Genedlaethol Cymru (newid diwylliannol)

• Sefydlwyd Llyfrgell Genedlaethol Cymru drwy Siarter Brenhinol yn 1907. Dechreuodd y gwaith adeiladu yn 1909.


• O dan amodau’r Ddeddf Hawlfraint, daeth yn un o chwe llyfrgell Prydain sydd â hawl i gael copi o bob llyfr, taflen, map ac ati sy’n cael eu cyhoeddi yn Ynysoedd Prydain.


• Sefydlwyd Amgueddfa Genedlaethol Cymru hefyd drwy Siarter Brenhinol yn 1907.


• Agorwyd y brif neuadd a’r orielau i’r cyhoedd yn 1922, er na chafodd y sefydliad ei hun ei agor yn ffurfiol tan 1927 gan y Brenin George V.


• Ehangodd y gwasanaeth amgueddfeydd yng Nghymru gyda changhennau’n cael eu hagor yn Sain Ffagan (Amgueddfa Werin Cymru), Dre-fach, Felindre (Amgueddfa Diwydiant Gwlân Cymru), a Llanberis yng Ngwynedd (Amgueddfa Lechi Cymru ac Amgueddfa’r Gogledd).

1909

Cyllideb y Bobl (newid cymdeithasol a gwleidyddol)

• Cyllideb y Bobl oedd y gyllideb gyntaf yn hanes Prydain a oedd â’r nod o ailddosbarthu cyfoeth ymysg pobl Prydain.


• Achosodd y gyllideb raniad chwerw rhwng y llywodraeth Ryddfrydol a Thŷ’r Arglwyddi lle roedd gan y Ceidwadwyr fwyafrif. Arweiniodd yr anghytundeb hwn at ddau etholiad cyffredinol yn 1910 a phasio Deddf y Senedd yn 1911.


• Cyhoeddodd Lloyd George y byddai Cyllideb y Bobl yn dileu tlodi. Meddai, ‘Cyllideb ryfel yw hon. Ei bwriad yw codi arian i fynd i ryfel didostur yn erbyn tlodi ac aflendid.’


• Roedd sawl codiad treth arfaethedig (treth incwm) wedi’i gynnwys yn y gyllideb i dalu am ddiwygiadau lles y Rhyddfrydwyr.


• Roedd hefyd yn cynnwys cynnig i gyflwyno system newydd o brisio tir, ynghyd â threth o 20% ar gynnydd mewn gwerth pan oedd tir yn newid dwylo.

1910

Terfysgoedd Tonypandy (gwrthdaro economaidd)

• Dechreuodd y terfysgoedd ym mis Tachwedd 1910 yn rhan o anghydfod diwydiannol rhwng glowyr a pherchenogion nifer o byllau glo.


• Roedd y glowyr yn cwyno bod y system lle roedden nhw’n cael eu talu fesul tunnell o lo, yn hytrach na nifer yr oriau a weithiwyd, yn annheg. Gwrthododd perchenogion y pwll glo drafod y mater.


• Bygythiodd y glowyr fynd ar streic, ac felly rhoddodd y perchenogion rybudd argyfwng cau allan wrth y pwll glo. Roedd hyn yn golygu bod y safle ar gau i bob un o’r 950 gweithiwr.


• Aeth glowyr mewn pyllau glo lleol eraill ar streic i’w cefnogi, a lledodd y streic.


• Galwyd ar yr heddlu i ymdrin â’r sefyllfa wrth i’r tensiwn gynyddu fwyfwy. Gosodwyd milwyr wrth gefn hefyd, rhag ofn.


• Dyma anghydfod diwydiannol mwyaf chwerw’r cyfnod.

1911

Yr Argyfwng Cyfansoddiadol a Deddf y Senedd 1911 (newid gwleidyddol)

• Deddf y Senedd 1911 oedd un o’r darnau mwyaf arwyddocaol o ddeddfwriaeth yn yr 20fed ganrif. Ei bwriad oedd datrys yr argyfwng cyfansoddiadol a oedd wedi dechrau ym mis Tachwedd 1909, pan wnaeth Tŷ’r Arglwyddi lle roedd gan y Ceidwadwyr fwyafrif, wrthod Cyllideb y Bobl y llywodraeth Ryddfrydol.


• Bwriad Deddf y Senedd oedd lleihau neu ddileu grym Tŷ’r Arglwyddi i wrthod deddfwriaeth ariannol, a chyflwyno grym oedi yn lle pleidlais atal yr Arglwyddi dros fesurau cyhoeddus eraill.


• Pasiwyd Deddf y Senedd gan Dŷ’r Arglwyddi drwy bleidlais 131–114 ym mis Awst 1911. Ni wnaeth Deddf y Senedd newid cyfansoddiad Tŷ’r Arglwyddi lle roedd gan y Ceidwadwyr fwyafrif, ond awgrymodd y gellid diwygio’r tŷ uchaf yn y dyfodol.

1911

Streic Reilffordd a Therfysg Llanelli (gwrthdaro economaidd)

• Dechreuodd y streic ym mis Awst 1911, fel protest yn erbyn cyflog cyfartalog o £1 yr wythnos. Roedd y cyflogau hyn tua 20% yn is na’r hyn y gallai gweithwyr llaw medrus ddisgwyl gael eu talu ar y pryd.


• Ymunodd glowyr a gweithwyr tunplat â’r streicwyr mewn cydymdeimlad. Cododd tua 500 o ddynion warchae yn Llanelli ac atal trenau rhag mynd drwy’r dref.


• Gofynnodd Thomas Jones, cynghorydd ac ynad lleol, am gymorth gan y fyddin ac anfonwyd dau ddidoliad (detachment) i’r dref – Ffiwsilwyr Sir Gaerhirfryn a Chatrawd Caerwrangon.


• Galwodd un protestiwr yn Gymraeg: ‘Popeth yn iawn! Blanc yw hi, bois! Peidiwch â symud. Saethan nhw ddim.’ Yn anffodus, saethu wnaeth y milwyr. Lladdwyd dau ddyn ifanc, John ‘Jac’ John a Leonard Worsell.

1913

Trychineb pwll glo Senghennydd (newid economaidd)

• Lladdodd tanchwa 439 glöwr yn siafft Lancaster, a oedd yn eiddo i Bwll Glo Universal, yn Senghennydd, ger Caerffili.


• Dinistriodd y trychineb y gymuned a oedd yn un Gymraeg ei hiaith ar y cyfan. Collodd genhedlaeth o’i gweithwyr, yr oedd llawer ohonyn nhw’n ddynion ifanc ac yn fechgyn.


• Yn ôl cerdd Saesneg o’r cyfnod: “The collier’s wife had four tall sons / Brought from the pit’s mouth dead, / And crushed from foot to head; / When others brought her husband home, / Had five dead bodies in her room.”


• Roedd perchenogion y pwll glo wedi anwybyddu rhybuddion am y peryglon yn y pwll ychydig amser yn unig cyn y trychineb.

1914

Mesur Ymreolaeth i Gymru (newid gwleidyddol)

• Cyflwynwyd Mesur Ymreolaeth i Gymru yn y Senedd, yn bennaf oherwydd ymdrechion un AS, E. T. John.


• Fodd bynnag, roedd y Mesur yn aflwyddiannus, ac ar y cyfan anwybyddodd Tŷ’r Cyffredin gynnig yr AS dros Ddwyrain Sir Ddinbych a anwyd ym Mhontypridd.


• Roedd John yn wleidydd radical ym Mhlaid Ryddfrydol Cymru, a ymunodd â’r Blaid Lafur yn ddiweddarach.


• Byddai dadleuon John o blaid manteision economaidd Cymru ar wahân yn cael eu gwyntyllu eto yn refferendwm 1997.

1914–18

Cymru a’i rôl yn y Rhyfel Mawr (gwrthdaro milwrol)

• Gwirfoddolodd llawer iawn o Gymry i ymladd yn y rhyfel. Yn nhermau canrannol, recriwtiwyd mwy o Gymry na Saeson, Albanwyr neu Wyddelod.


• Ymladdodd milwyr o Gymru yn rhai o frwydrau mwyaf ffyrnig y rhyfel: y Somme, Coed Mametz, Ypres a Passchendaele.


• Gwnaeth gweithwyr o Gymru a diwydiant Cymru gyfraniad enfawr i ymdrech y rhyfel. Glo rhydd o Gymru oedd yn gyrru’r Llynges Brydeinig.


• Daeth Cymro, David Lloyd George, yn Brif Weinidog yn 1916 ac arweiniodd ymdrech y rhyfel tan y fuddugoliaeth yn 1918. Gweithredodd bolisi’r rhyfel diarbed – buddugoliaeth am unrhyw bris.

1914–18

Menywod a gwaith rhyfel (newid cymdeithasol)

• Rhoddodd y rhyfel gyfleoedd gwaith i fenywod. Cododd nifer y menywod a gyflogwyd mewn iardiau llongau a ffatrïoedd o 2,000 yn 1914 i 247,000 erbyn 1918. Helpodd eu gwaith rhyfel i baratoi’r ffordd at fuddugoliaeth.


• Cynyddodd nifer y menywod a gyflogwyd yn y diwydiant cludiant i oddeutu 100,000.


• Rhwng 1914 ac 1918, roedd ychydig dros un filiwn o fenywod wedi cael eu hychwanegu at weithlu Prydain. Roedd llawer o’r swyddi hyn yn gysylltiedig â gweithio ar y tir i gynhyrchu cyflenwadau bwyd.


• Yn ôl Millicent Fawcett, Swffragét oedd yn ymgyrchu, ‘roedd y rhyfel wedi chwyldroi safle diwydiannol menywod.’


• Datblygodd llawer o fenywod sgiliau newydd, hunanhyder a chysylltiadau yn eu swyddi rhyfel. Llwyddon nhw i fanteisio ar hyn ar ôl y rhyfel o ran cael mwy o ryddid, yn y gwaith a hefyd yn eu bywydau personol.

1916–18

Clymblaid Lloyd George (newid gwleidyddol)

• Disodlodd y glymblaid hon y glymblaid gynharach adeg rhyfel o dan Herbert Asquith, a oedd wedi ei dal yn gyfrifol am fethu â chael buddugoliaeth ar ddechrau’r Rhyfel Mawr.


• Rhannwyd y Blaid Ryddfrydol pan ffurfiwyd clymblaid Lloyd George, gyda’r Rhyddfrydwyr hynny a oedd yn parhau i gefnogi Asquith yn gweithredu fel yr Wrthblaid Swyddogol.


• Daeth y glymblaid â’r rhyfel i ddiweddglo llwyddiannus.


• Parhaodd y llywodraeth mewn grym ar ôl diwedd y rhyfel yn 1918, er bod Lloyd George yn ddibynnol iawn ar gefnogaeth y Blaid Geidwadol.

1918

Deddf Cynrychiolaeth y Bobl (newid gwleidyddol)

• Weithiau mae’r ddeddf yn cael ei hadnabod fel ‘Y Bedwaredd Ddeddf Diwygio’, oherwydd mai ei bwriad oedd diwygio’r system etholiadol.


• Rhoddodd y Ddeddf bleidlais i fwy o bobl drwy ddiddymu, fwy neu lai, yr holl gymwysterau eiddo i ddynion a thrwy roi’r bleidlais i fenywod dros 30 a oedd yn cwrdd ag isafswm cymwysterau eiddo. Cafodd menywod y bleidlais er mwyn cydnabod eu cyfraniad yn y ffatrïoedd rhyfel. Fodd bynnag, nid oedd menywod yn gyfartal yn wleidyddol â dynion o hyd.


• Roedd nifer yr etholwyr bron wedi treblu erbyn diwedd 1918 – o’r 8 miliwn a oedd wedi bod â hawl i bleidleisio yn 1910 i 21 miliwn y flwyddyn honno. Nawr, menywod oedd 43% o’r etholwyr.


• Er gwaethaf ei diffygion, ystyriwyd y Ddeddf yn fuddugoliaeth fawr i’r mudiad swffragwyr. Dywedodd Millicent Fawcett mai pasio’r Ddeddf oedd eiliad fwyaf ei bywyd.

1918

Etholiad cyffredinol (newid gwleidyddol)

• Etholiad 1918 oedd y cyntaf i’w gynnal ar ôl Deddf Cynrychiolaeth y Bobl 1918. Hwn oedd yr etholiad cyntaf lle roedd gan rai menywod dros 30 oed a’r rhan fwyaf o ddynion dros 21 oed hawl i bleidleisio.


• Gwelodd yr etholiad raniad yn y Blaid Ryddfrydol rhwng y rhai a ddilynodd Lloyd George a’r llywodraeth, a’r rhai a arhosodd yn deyrngar i Asquith.


• Enillodd y glymblaid fuddugoliaeth ysgubol ac arhosodd Lloyd George yn Brif Weinidog.


• Cynyddodd y Blaid Lafur ei chyfran o’r bleidlais yn fawr ac enillodd fwy o seddi yn Nhŷ’r Cyffredin.


• Mae’r etholiad hwn yn aml yn cael ei galw’n ‘Etholiad y Cwpon’. Rhoddodd Lloyd George a Bonar Law, arweinydd y Ceidwadwyr, lythyr cefnogaeth i’r ymgeiswyr a oedd yn cytuno i’w cefnogi nhw. Llofnodwyd y llythyrau hyn, a oedd yn cael eu hadnabod fel ‘cwponau’, gan y ddau ddyn. Rhoddwyd cwponau i
  159 ymgeisydd Rhyddfrydol a 364 o Geidwadwyr.

Canlyniadau Rhyfel y Boer (newid cymdeithasol)

Twf undebau llafur (newid gwleidyddol ac economaidd)

Gweithdy’r byd (newid economaidd)

Newid demograffig (newid cymdeithasol, economaidd a diwylliannol)

Menywod a’r ymgyrch dros ryddfreinio gwleidyddol (newid cymdeithasol a gwleidyddol)

Dylanwad cynyddol y Blaid Lafur (newid gwleidyddol)

Anghydfod Rheilffordd Cwm Taf (gwrthdaro economaidd)

Anghydfod Chwarel y Penrhyn (gwrthdaro economaidd)

Booth a Rowntree (newid cymdeithasol)

Diwygiad crefyddol yng Nghymru (newid crefyddol)

Diwygiadau’r llywodraeth Geidwadol (newid gwleidyddol, economaidd ac addysgol)

Etholiad cyffredinol (newid gwleidyddol)

Rhyddfrydiaeth Newydd: diwygiadau cymdeithasol a lles y llywodraeth Ryddfrydol (newid cymdeithasol ac economaidd)

Llyfrgell Genedlaethol Cymru ac Amgueddfa Genedlaethol Cymru (newid diwylliannol)

Cyllideb y Bobl (newid cymdeithasol a gwleidyddol)

Terfysgoedd Tonypandy (gwrthdaro economaidd)

Yr Argyfwng Cyfansoddiadol a Deddf y Senedd 1911 (newid gwleidyddol)

Streic Reilffordd a Therfysg Llanelli (gwrthdaro economaidd)

Trychineb pwll glo Senghennydd (newid economaidd)

Mesur Ymreolaeth i Gymru (newid gwleidyddol)

Cymru a’i rôl yn y Rhyfel Mawr (gwrthdaro milwrol)

Menywod a gwaith rhyfel (newid cymdeithasol)

Clymblaid Lloyd George (newid gwleidyddol)

Deddf Cynrychiolaeth y Bobl (newid gwleidyddol)

Etholiad cyffredinol (newid gwleidyddol)